Nauka podstawowych terminów szachowych: atak, obrona, wymiana, przewaga, strata, równowaga

Dzisiaj powiemy sobie kilka słów związanych z nauką podstawowych terminów szachowych: atak, obrona, wymiana, przewaga, strata, równowaga. Mam nadzieję, że będzie to przydatne narzędzie dla wszystkich, którzy nie chcą przegapić istotnych wskazówek co do podstaw nauczania taktyki. No to zaczynamy!

Warto zaznaczyć, że często zawodnicy, którzy już opanowali podstawowe sprawy z zakresu zasad gry nie wiedzą za co się dalej zabrać. Moim zdaniem potrzebują wprowadzenia w świat taktyki. Jak to zrobić? Jest wiele różnych pomysłów, jednak ja uważam, że warto zacząć od zupełnych podstaw i z czasem dawać coraz bardziej złożone przykłady. Oto jedna z możliwości proponowanych przeze mnie.

Pozycja powyżej pokazuje prosty układ: białe i czarne posiadają po wieży i skoczku. Teraz należy zadawać poszczególne pytania:
1) ile razy jest atakowana biała i czarna wieża
2) czy jeśli zaczynają białe i pobiją wieżę to będzie zysk czy dojdzie do stanu równowagi (wymiana zwykła)?
3) to samo co w pkt 2: czy jeśli zaczynają czarne…
4) dlaczego zarówno po ruchu białych jak i czarnych nie można zdobyć przewagi poprzez pobicie wieży?

Dalej pokazujemy następną pozycję (pozornie niemal taką samą, ale w istocie zupełnie inną).

Pozycja powyżej pokazuje niemal tak samo prosty układ: białe i czarne posiadają po wieży i skoczku. Teraz należy zadawać poszczególne pytania:
1) ile razy jest atakowana wieża białych i wieża czarnych
2) ile razy jest broniona wieża białych i wieża czarnych

Następnie pokazujemy dwa warianty:
Nr 1: białe zaczynają: SxW, czarne SxW. Pytamy kto uzyskał przewagę
Nr 2: białe zaczynają: WxW. Wracamy do podstawowej pozycji i czarne zaczynają: WxW. W obu przypadkach pytamy co się zmieniło w stosunku do poprzedniego wariantu. Czy któraś ze stron uzyskała przewagę? Jeśli tak, to która i dlaczego?

Kolejny bardzo ważny etap, to naprowadzenie na to, jakie są różnice oraz korzyści związane z tym, że białe (albo jeśli zaczynają to czarne) najpierw pobijają wieżę przeciwnika za pomocą swojej wieży.

Wnioski (korzyści) wynikające z zastowania wariantu nr 2: a) wieża zdobywa wieżę, b) wieża likwiduje atakującą figurę, c) wieża staje na polu bronionym, d) wieża odchodzi spod dwóch źródeł ataku (wieży i skoczka). Jeśli już nasi podopieczni są przekonani o tym, że wszystkie elementy są istotne, wówczas można przystąpić do kolejnych przykładów. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że nie tylko zbijamy przeciwną bierkę (figurę), lecz co jeszcze ważniejsze – sami odchodzimy spod bicia! Tak długo jak uczestnicy tego dobrze nie zrozumieją, tak długo będzie problem z dobrym ocenianiem pozycji (wariantów) taktycznych. Tutaj akurat są bardzo proste przykłady, więc przy trudniejszych będzie znacznie ciężej.

Następnie należy pokazać proste przykłady związane z taką samą i różną ilością figur atakujących oraz pokazać jak seria wymian wpływa na ocenę taktyczną. Słowem pokazać na szachownicy serię wymian i powiedzieć: kto (i ile) zyskał, a kto stracił. Następnie zapytać dlaczego tak się stało. Przypominam, że przy równej ilości (równowadze) atakujących i broniących figur… nie można nic wygrać (co najwyżej wymienić). Natomiast jeśli jest większa ilość atakujących niż broniących, wówczas będziemy w stanie wygrać materiał. I odwrotnie: przy mniejszej ilości broniących, stracimy go. To bardzo proste, jednak warto pokazać to wyraźnie na diagramie (szachownicy).

Jak widzimy powyżej – każda ze stron ma taką samą ilość figur. Czarne dodatkowo mają piona, który jest atakowany tyle samo razy co broniony (czyli równowaga). Dlatego ten, który zacznie wymiany… straci. Zobaczmy (białe zaczynają): SxP, SxS, GxS, GxG, WxG, WxW i pozostaje wieża czarnych na końcu.

Następnie pokazujemy przykład w którym atakujących figur jest więcej niż broniących. W tym przykładzie białe atakują piona 3x, a czarne bronią tylko 2x. Tak więc przewaga ataku nad obroną pozwala na wygranie materiału. Zobaczmy (białe zaczynają): GxP, GxG, WxG, WxW, SxW i pozostaje jedynie skoczek. Po wymianach białe zyskały przewagę (w postaci pobicia czarnego piona).

Na koniec należy wyraźnie pokazać także, iż ważna jest także kolejność wymian. Przykładowo w powyższym przykładzie jeśli biała wieża zbije piona jako pierwsza, wówczas dojdzie do serii wymian: WxP, GxW, GxG i dalej już czarne nie biją (bo stracą cały zysk). I pokazujemy jakie konsekwencje przyniosła ta wymiana. Białe zyskały p+G, a straciły W. Czyli zysk +4, a strata -5. Wniosek: strata była większa niż zysk (czyli ta wymiana nie była dobra dla białych).


Podsumowując: uważam, że początkującym szachistom należy najpierw pokazać istotę taktyki, a dopiero po tym przejść do omawiania poszczególnych przykładów taktycznych środków (tzw. motywów). Inaczej szachista będzie umiał pobijać, a nie do końca będzie potrafił myśleć oraz oceniać. To tak jak z wyuczeniem na pamięć tabliczki mnożenia (do 100). Można wiedzieć (odtworzyć z pamięci) to ile jest 8x8, ale jeśli nie wiemy na jakiej zasadzie jest to obliczane, to w sytuacji gdy dojdzie do obliczeń „poza bazą danych”, pojawią się duże problemy – a co za tym idzie także błędy. Warto o tym pamiętać.